DigitalSpinozism

Quæ in hac parte de recta vivendi ratione tradidi, non sunt ita disposita ut uno aspectu videri possint sed disperse a me demonstrata sunt prout scilicet unum ex alio facilius deducere potuerim. Eadem igitur hic recolligere et ad summa capita redigere proposui.

1. Omnes nostri conatus seu cupiditates ex necessitate nostræ naturæ ita sequuntur ut vel per ipsam solam tanquam per proximam suam causam possint intelligi vel quatenus naturæ sumus pars quæ per se absque aliis individuis non potest adæquate concipi.
2. Cupiditates quæ ex nostra natura ita sequuntur ut per ipsam solam possit intelligi, sunt illæ quæ ad mentem referuntur quatenus hæc ideis adæquatis constare concipitur; reliquæ vero cupiditates ad mentem non referuntur nisi quatenus res inadæquate concipit et quarum vis et incrementum non humana sed rerum quæ extra nos sunt potentia definiri debet et ideo illæ recte actiones, hæ autem passiones vocantur; illæ namque nostram potentiam semper indicant et hæ contra nostram impotentiam et mutilatam cognitionem.
3. Nostræ actiones hoc est cupiditates illæ quæ hominis potentia seu ratione definiuntur, semper bonæ sunt, reliquæ autem tam bonæ quam malæ possunt esse.
4. In vita itaque apprime utile est intellectum seu rationem quantum possumus perficere et in hoc uno summa hominis felicitas seu beatitudo consistit; quippe beatitudo nihil aliud est quam ipsa animi acquiescentia quæ ex Dei intuitiva cognitione oritur : at intellectum perficere nihil etiam aliud est quam Deum Deique attributa et actiones quæ ex ipsius naturæ necessitate consequuntur, intelligere. Quare hominis qui ratione ducitur finis ultimus hoc est summa cupiditas qua reliquas omnes moderari studet, est illa qua fertur ad se resque omnes quæ sub ipsius intelligentiam cadere possunt, adæquate concipiendum.
5. Nulla igitur vita rationalis est sine intelligentia et res eatenus tantum bonæ sunt quatenus hominem juvant ut mentis vita fruatur quæ intelligentia definitur. Quæ autem contra impediunt quominus homo rationem perficere et rationali vita frui possit, eas solummodo malas esse dicimus.
6. Sed quia omnia illa quorum homo efficiens est causa, necessario bona sunt, nihil ergo mali homini evenire potest nisi a causis externis nempe quatenus pars est totius naturæ cujus legibus humana natura obtemperare et cui infinitis modis pene sese accommodare cogitur.
7. Nec fieri potest ut homo non sit naturæ pars et communem ejus ordinem non sequatur sed si inter talia individua versetur quæ cum ipsius hominis natura conveniunt, eo ipso hominis agendi potentia juvabitur et fovebitur. At si contra inter talia sit quæ cum ipsius natura minime conveniunt, vix absque magna ipsius mutatione iisdem sese accommodare poterit.
8. Quicquid in rerum natura datur quod judicamus malum esse sive posse impedire quominus existere et vita rationali frui queamus, id a nobis removere ea via quæ securior videtur, licet et quicquid contra datur quod judicamus bonum sive utile esse ad nostrum esse conservandum et vita rationali fruendum, id ad nostrum usum capere et eo quocunque modo uti nobis licet et absolute id unicuique summo naturæ jure facere licet quod ad ipsius utilitatem conferre judicat.
9. Nihil magis cum natura alicujus rei convenire potest quam reliqua ejusdem speciei individua adeoque (per caput 7) nihil homini ad suum esse conservandum et vita rationali fruendum utilius datur quam homo qui ratione ducitur. Deinde quia inter res singulares nihil novimus quod homine qui ratione ducitur, sit præstantius, nulla ergo re magis potest unusquisque ostendere quantum arte et ingenio valeat quam in hominibus ita educandis ut tandem ex proprio rationis imperio vivant.
10. Quatenus homines invidia aut aliquo odii affectu in se invicem feruntur eatenus invicem contrarii sunt et consequenter eo magis timendi quo plus possunt quam reliqua naturæ individua.
11. Animi tamen non armis sed amore et generositate vincuntur.
12. Hominibus apprime utile est consuetudines jungere seseque iis vinculis astringere quibus aptius de se omnibus unum efficiant et absolute ea agere quæ firmandis amicitiis inserviunt.
13. Sed ad hæc ars et vigilantia requiritur. Sunt enim homines varii (nam rari sunt qui ex rationis præscripto vivunt) et tamen plerumque invidi et magis ad vindictam quam ad misericordiam proclives. Unumquemque igitur ex ipsius ingenio ferre et sese continere ne eorum affectus imitetur, singularis animi potentiæ opus est. At qui contra homines carpere et vitia potius exprobrare quam virtutes docere et hominum animos non firmare sed frangere norunt, ii et sibi et reliquis molesti sunt; unde multi præ nimia scilicet animi impatientia falsoque religionis studio inter bruta potius quam inter homines vivere maluerunt ut pueri vel adolescentes qui parentum jurgia æquo animo ferre nequeunt, militatum confugiunt et incommoda belli et imperium tyrannidis præ domesticis commodis et paternis admonitionibus eligunt et quidvis oneris sibi imponi patiuntur dummodo parentes ulciscantur.
14. Quamvis igitur homines omnia plerumque ex sua libidine moderentur, ex eorum tamen communi societate multo plura commoda quam damna sequuntur. Quare satius est eorum injurias æquo animo ferre et studium iis adhibere quæ concordiæ et amicitiæ conciliandæ inserviunt.
15. Quæ concordiam gignunt sunt illa quæ ad justitiam, æquitatem et honestatem referuntur. Nam homines præter id quod injustum et iniquum est, etiam ægre ferunt quod turpe habetur sive quod aliquis receptos civitatis mores aspernatur. Amori autem conciliando illa apprime necessaria sunt quæ ad religionem et pietatem spectant. De quibus vide scholia I et II propositionis 37 et scholium propositionis 46 et scholium propositionis 73 partis IV.
16. Solet præterea concordia ex metu plerumque gigni sed sine fide. Adde quod metus ex animi impotentia oritur et propterea ad rationis usum non pertinet ut nec commiseratio quamvis pietatis speciem præ se ferre videatur.
17. Vincuntur præterea homines etiam largitate, præcipue ii qui non habent unde comparare possint illa quæ ad vitam sustentandam necessaria sunt. Attamen unicuique indigenti auxilium ferre vires et utilitatem viri privati longe superat. Divitiæ namque viri privati longe impares sunt ad id suppeditandum. Unius præterea viri facultas limitatior est quam ut omnes sibi possit amicitia jungere; quare pauperum cura integræ societati incumbit et ad communem tantum utilitatem spectat.
18. In beneficiis accipiendis et gratia referenda alia prorsus debet esse cura, de qua vide scholium propositionis 70 et scholium propositionis 71 partis IV.
19. Amor præterea meretricius hoc est generandi libido quæ ex forma oritur et absolute omnis amor qui aliam causam præter animi libertatem agnoscit, facile in odium transit nisi, quod pejus est, species delirii sit atque tum magis discordia quam concordia fovetur. Vide scholium propositionis 31 partis III.
20. Ad matrimonium quod attinet, certum est ipsum cum ratione convenire si cupiditas miscendi corpora non ex sola forma sed etiam ex amore liberos procreandi et sapienter educandi, ingeneretur et præterea si utriusque, viri scilicet et foeminæ amor non solam formam sed animi præcipue libertatem pro causa habeat.
21. Gignit præterea adulatio concordiam sed fœdo servitutis crimine vel perfidia; nulli quippe magis adulatione capiuntur quam superbi qui primi esse volunt nec sunt.
22. Abjectioni falsa pietatis et religionis species inest. Et quamvis abjectio superbiæ sit contraria, est tamen abjectus superbo proximus. Vide scholium propositionis 57 partis IV.
23. Confert præterea concordiæ pudor in iis tantum quæ celari non possunt. Deinde quia ipse pudor species est tristitiæ, ad rationis usum non spectat.
24. Cæteri tristitiæ erga homines affectus directe justitiæ, æquitati, honestati, pietati et religioni opponuntur et quamvis indignatio æquitatis speciem præ se ferre videatur, ibi tamen sine lege vivitur ubi unicuique de factis alterius judicium ferre et suum vel alterius jus vindicare licet.
25. Modestia hoc est cupiditas hominibus placendi quæ ex ratione determinatur, ad pietatem (ut in scholio I propositionis 37 partis IV diximus) refertur. Sed si ex affectu oriatur, ambitio est sive cupiditas qua homines falsa pietatis imagine plerumque discordias et seditiones concitant. Nam qui reliquos consilio aut re juvare cupit ut simul summo fruantur bono, is apprime studebit eorum sibi amorem conciliare; non autem eos in admirationem traducere ut disciplina ex ipso habeat vocabulum nec ullas absolute invidiæ causas dare. In communibus deinde colloquiis cavebit hominum vitia referre et de humana impotentia non nisi parce loqui curabit : at largiter de humana virtute seu potentia et qua via possit perfici ut sic homines non ex metu aut aversione sed solo lætitiæ affectu, moti ex rationis præscripto quantum in se est, conentur vivere.
26. Præter homines nihil singulare in natura novimus cujus mente gaudere et quod nobis amicitia aut aliquo consuetudinis genere jungere possumus adeoque quicquid in rerum natura extra homines datur, id nostræ utilitatis ratio conservare non postulat sed pro ejus vario usu conservare, destruere vel quocunque modo ad nostrum usum adaptare nos docet.
27. Utilitas quam ex rebus quæ extra nos sunt, capimus, est præter experientiam et cognitionem quam acquirimus ex eo quod easdem observamus et ex his formis in alias mutamus, præcipua corporis conservatio et hac ratione res illæ imprimis utiles sunt quæ corpus ita alere et nutrire possunt ut ejus omnes partes officio suo recte fungi queant. Nam quo corpus aptius est ut pluribus modis possit affici et corpora externa pluribus modis afficere, eo mens ad cogitandum est aptior (vide propositiones 38 et 39 partis IV). At hujus notæ perpauca in natura esse videntur; quare ad corpus ut requiritur nutriendum necesse est multis naturæ diversæ alimentis uti. Quippe humanum corpus ex plurimis diversæ naturæ partibus componitur quæ continuo alimento indigent et vario ut totum corpus ad omnia quæ ex ipsius natura sequi possunt, æque aptum sit et consequenter ut mens etiam æque apta sit ad plura concipiendum.
28. Ad hæc autem comparandum vix uniuscujusque vires sufficerent nisi homines operas mutuas traderent. Verum omnium rerum compendium pecunia attulit, unde factum ut ejus imago mentem vulgi maxime occupare soleat quia vix ullam lætitiæ speciem imaginari possunt nisi concomitante nummorum idea tanquam causa.
29. Sed hoc vitium eorum tantum est qui non ex indigentia nec propter necessitates nummos quærunt sed quia lucri artes didicerunt quibus se magnifice efferunt. Cæterum corpus ex consuetudine pascunt sed parce quia tantum de suis bonis se perdere credunt quantum sui corporis conservationi impendunt. At qui verum nummorum usum norunt et divitiarum modum ex sola indigentia moderantur, paucis contenti vivunt.
30. Cum igitur res illæ sint bonæ quæ corporis partes juvant ut suo officio fungantur et lætitia in eo consistat quod hominis potentia quatenus mente et corpore constat, juvatur vel augetur, sunt ergo illa omnia quæ lætitiam afferunt, bona. Attamen quoniam contra non eum in finem res agunt ut nos lætitia afficiant nec earum agendi potentia ex nostra utilitate temperatur et denique quoniam lætitia plerumque ad unam corporis partem potissimum refertur, habent ergo plerumque lætitiæ affectus (nisi ratio et vigilantia adsit) et consequenter cupiditates etiam quæ ex iisdem generantur, excessum; ad quod accedit quod ex affectu id primum habeamus quod in præsentia suave est nec futura æquali animi affectu æstimare possumus. Vide scholium propositionis 44 et scholium propositionis 60 partis IV.
31. At superstitio id contra videtur statuere bonum esse quod tristitiam et id contra malum quod lætitiam affert. Sed ut jam diximus (vide scholium propositionis 45 partis IV) nemo nisi invidus mea impotentia et incommodo delectatur. Nam quo majore lætitia afficimur, eo ad majorem perfectionem transimus et consequenter eo magis de natura divina participamus nec lætitia unquam mala esse potest quam nostræ utilitatis vera ratio moderatur. At qui contra metu ducitur et bonum ut malum vitet, agit, is ratione non ducitur.
32. Sed humana potentia admodum limitata est et a potentia causarum externarum infinite superatur atque adeo potestatem absolutam non habemus res quæ extra nos sunt, ad nostrum usum aptandi. Attamen ea quæ nobis eveniunt contra id quod nostræ utilitatis ratio postulat æquo animo feremus si conscii simus nos functos nostro officio fuisse et potentiam quam habemus non potuisse se eo usque extendere ut eadem vitare possemus nosque partem totius naturæ esse cujus ordinem sequimur. Quod si clare et distincte intelligamus, pars illa nostri quæ intelligentia definitur hoc est pars melior nostri, in eo plane acquiescet et in ea acquiescentia perseverare conabitur. Nam quatenus intelligimus nihil appetere nisi id quod necessarium est nec absolute nisi in veris acquiescere possumus adeoque quatenus hæc recte intelligimus eatenus conatus melioris partis nostri cum ordine totius naturæ convenit.

De dingen, de welken ik in dit deel vertoont heb, namelijk van de rechte middel en maat van te leven, zijn niet in dier voegen geschikt, dat zy met een enige aanschouwing gezien konnen worden. Maar ik heb hen verscheidelijk betoogt; te weten naar dat ik het een gemakkelijker van 't ander heb konnen afleiden: en dieshalven heb ik voorgenomen de zelfden hier weêr op te tellen, en in Hooftdeelen te brengen.

1. Alle onze pogingen, of begeerten volgen uit de nootzakelijkheit onzer natuur in dier voegen, dat zy of door de zelfde alleen, als door haar naaste oorzaak, verstaan konnen worden, of voor zo veel wy een deel van de natuur zijn, 't welk door zich, zonder d'andere ondeeligen, niet evenmatiglijk begrepen kan worden.
2. De begeerten, die uit onze natuur in dier voegen volgen, dat zy door de zelfde alleen verstaan konnen worden, zijn de zodanigen, die tot de ziel toegepast worden, voor zo veel deze bevat word uit evenmatige denkbeelden te bestaan. Maar d'andere begeerten worden niet tot de ziel betrokken en toegepast, dan voor zo veel zy de dingen onëvenmatiglijk bevat, en welker kracht en aanwas niet door 't menschelijk vermogen, maar door de macht derdingen, die buiten ons zijn, bepaalt moeten worden. En daaröm worden d'eersten met recht doeningen, en de lesten lijdingen genoemt: want d'eersten geven altijt onz vermogen, en de lesten, in tegendeel, onz onvermogen, en gebrekkelijke kennis te kennen.
3. Onze odoeningen, dat is die begeerten, de welken door 't vermogen van de mensch, of door de reden bepaalt worden, zijn altijt goet: maar d'anderen konnen zo wel goet, als quaat wezen.
4. In 't leven dan is voornamelijk nut, het verstant, of de reden, zo veel als ons mogelijk is, volmaakt te maken: en in dit enige bestaat het opperste geluk van de mensch, of de zaligheit; want de zaligheit is niets anders, dan de gerustistheit zelve des gemoeds, de welke uit Gods inzienige kennis spruit. Maar 't verstant volmaakt te maken is ook niets anders, dan God, en Gods toeëigeningen en werkingen, de welken uit de nootzakelijkheit van zijn natuur volgen, te verstaan. Dieshalven, 't uitterste einde van de mensch, die door de reden geleid word, dat is d'opperste begeerte, door de welken hy alle d'anderen poogt te regelen, is het geen, daar door hy bewogen word tot zich zelf, en alle de dingen, die in zijn verstant konnen komen, evenmatiglijk te bevatten.
5. Dat leven, 't welk zonder kennis is, kan geen leven genoemt worden: en de dingen zijn alleenlijk voor zo veel goet, als zy aan de mensch vorderlijk zijn tot het leven der ziel, 't welk door de kennis bepaalt word, te genieten. In tegendeel, de dingen, de welken verhinderen dat de mensch de reden volmaakt kan maken, en een redelijk leven genieten, de zelfden worden alleenlijk quaat van ons genoemt.
6. Maar dewijl alle de dingen, van de welken de mensch d'uitwerkende oorzaak is, nootzakelijk goet zijn, zo kan den mensch niets quaat overkomen, dan van d'uitterlijke oorzaken; namelijk voor zo veel hy een deel van de gehele natuur is, welks wetten de menschelijke natuur gedwongen word onderdanig te zijn, en zich, op byna onëindelijke wijzen, naar de zelfde te schikken.
7. Het kan ook niet anders wezen, of de mensch moet een deel van de natuur zijn, en der zelfder gemene ordening volgen. Maar indien hy onder zodanige ondeeligen verkeert, die met de natuur van de mensch zelf overëenkomen, zo zal daar door des menschen vermogen van te werken geholpen en gevoed worden. In tegendeel, indien hy onder zodanigen is, die met zijn natuur geensins overëenkomen, zo zal hy zich, zonder zijn grote verändering, naauwelijks naar de zelfden konnen voegen.
8. Het staat aan ons vry, al 't geen in de natuur, het welk wy oordeelen quaat te wezen, of te konnen beletten dat wy wezentlijk zijn, en een redelijk leven genieten, door die middel, de welk veiligst schijnt, van ons af te weren; en, in tegendeel, al 't geen, dat 'er is, het welk wy oordeelen goet, of nut te wezen tot onz wezen te behouden, en een redelijk leven te genieten, tot onz gebruik aan te tasten, en het zelfde op alderhande wijzen te gebruiken. Eindelijk, yder mag volstrektelijk met het hoogste recht der natuur het geen doen, 't welk hy oordeelt tot zijn nuttigheit dienstig te wezen.
9. Daar is niets, 't welk meer met de natuur van enig ding kan overëenkomen, als d'andere ondeeligen van de zelfde soort; en dieshalven (volgens het zevende Hooftdeel) is 'er niets nutter voor de mensch, om zijn wezen te behouden, en een redelijk leven te genieten, als de mensch, die door de reden geleid word. Wijders, dewijl wy onder de bezondere dingen niets kennen, dat voortreffelijker is, dan de mensch, die door de reden geleid word, zo kan yder door geen ding meer tonen hoe veel hy door kunst en vernuft vermag, als in de menschen in dier voegen op te voeden, dat zy eindelijk naar 't eige gebied der reden leven.
10. Voor zo veel de menschen door nijt, of door enige andere hartstocht van haat gedreven worden, voor zo veel zijn zy tegen malkander strijdig, en by gevolg zo veel meer te vrezen, als zy meer vermogen, dan d'andere ondeeligen der natuur.
11. De gemoeden worden echter niet door de wapenen, maar door liefde en edelmoedigheit verwonnen.
12. Dieshalven is voor de menschen ten hoogsten nut zich door gemeenschap te zamen te voegen, en zich zelven met die banden te binden, door de welken zy alle tot een konnen worden, en volstrektelijk die dingen werken, de welken dienstig zijn om vrientschap te bevestigen.
13. Maar hier toc word kunst en wakkerheit verëischt: want de menschen zijn verscheiden, (dewijl'er weinig zijn, die naar 't voorschrift van de reden leven) en echter deurgaans nijdig, en meer tot wraak, dan tot barmhertigheit genegen. Dieshalven word 'er een bezonder vermogen van 't gemoed verëischt om yder naar zijn vernuft te dragen, en zich ondertusschen t'onthouden van hun hartstochten na te volgen. Maar in tegendeel, de genen, die de menschen weten te berispen, en de gebreken beter te verwijten, dan de deuchden t' onderwijzen, en de gemoeden der menschen niet te bevestigen, maar te breken, zijn aan zich zelven, en aan anderen lastig. Hier uit spruit het dat'er veel zijn, die, uit al te grote ongeduldigheit des gemoeds, en door een valsche betrachting van godsdienst, liever onder de beesten, dan onder de menschen zouden willen leven: gelijk de jongens, of jongelingen, die, het gekijf der ouders niet gelijkmoediglijk verdragen konnende, zich in de krijg begeven, en d' ongemakken van d' oorlog, en het gebied van een dwingelant boven de huisselijke gemakken, en de vaderlijke vermaningen verkiezen, en lijden dat hen alle lasten opgelegt worden, zo zy zich slechs aan hun ouders konnen wreken.
14. Hoewel dan de menschen deurgaans alles naar hun lust en believen bestieren, zo volgt echter uit hun gemene gezelligheit veel meer voordeel, dan schade. Dieshalven is 't beter dat wy alle ongelijk gelijkmoediglijk verdragen, en vlijt tot die dingen aanwenden, de welken dienstig zijn tot eendracht en vrientschap te verkrijgen.
15. Die dingen, die tot de gerechtigheit, billijkheit en eerbaarheit betrokken en toegepast worden, brengen eendracht voort. Want de menschen konnen, behalven het geen, dat ongerechtig en onbillijk is, ook zwarelijk dit, dat schandelijk geacht word, verdragen, gelijk ook dat iemant de zeden en gewoonten, in een Staat aangenomen, versmaad. Maar om de liefde te verkrijgen, zijn voornamelijk die dingen nootzakelijk, de welken hun opzicht op de godsdienst en godvruchtigheit hebben. Bezie hier af het eerste en tweede Byvoegsel van de zevenëndartigste Voorstelling, en het Byvoegsel van de zesenveertigste Voorstelling, en het Byvoegsel van de drieënzeventigste Voorstelling in 't vierde deel.
16. D'eendracht koomt ook dikwijls uit vrees voort, maar zonder getrouheit. Voeg hier by dat de vrees uit onvermogen des gemoeds rijst, en dieshalven niet tot redensgebruik behoort; gelijk ook niet het medelijden, hoewel het de schijn van godvruchtigheit schijnt te vertonen.
17. De menschen worden ook door miltheit verwonnen, voornamelijk de genen, die geen middelen hebben om die dingen, de welken tot onderhouding van 't leven nootzakelijk zijn, te verkrijgen. Doch aan yder behoeftig mensch onderstant en hulp te bewijzen; dit gaat de krachten en middelen van een bezonder man verre te boven: want de rijkdom van een bezonder man is veel te zwak om dit uit te staan. Wijders, de bequaamheit van een enig man is al t' engelijk bepaalt, om alle menschen door vrientschap aan zich te konnen verbinden; en dieshalven behoort de bezorging der armen tot de gehele gemeenschap, en heeft alleenlijk haar opzicht op de gemene middelen.
18. In weldaden t'ontfangen, en dankbaarheit te bewijzen word gantschelijk een andere bezorging verëischt. Bezie hier af het Byvoegsel van de zeventigste Voorstelling, en het Byvoegsel van d' eenënzeventigste Voorstelling in 't vierde deel.
19. Wijders, d' onkuische liefde, dat is de lust van voort tetelen, die uit de gestalte en schoonheit spruit, en volstrektelijk alle liefde, die enige andere oorzaak, als de vryheit des gemoeds, erkent, verändert lichtelijk in haat, 't en zy zy, 't welk erger is, zeker slach van sporeloosheit is; en dan zal zy meer door twist, dan door enigheit gevoed worden. Bezie de aToegift van d' eenëndartigste Voorstelling in het darde deel.
20. Wat het huwelijk aangaat, 't is zeker dat het met de reden overëenkoomt, zo de begeerte van de lighamen te zamente mengen niet alleenlijk uit de gestalte en schoonheit, maar ook uit liefde van kinderen te telen, en hen wijsselijk op te voeden voortkoomt, en wijders zo hun beider liefde, te weten van de man en zijn gemalin, niet alleenlijk de gestalte en schoonheit, maar voornamentlijk de vryheit des gemoeds tot oorzaak heeft.
21. Het gevlei baart ook eendracht, maar door een vuile zonde van dienstbaarheit, of door ongetrouheit. En zeker, geen anderen worden meer door gevlei verstrikt, dan de verwaanden, die d' eersten en voornaamsten willen wezen, en niet zijn.
22. In de nederslachtigheit is een valsche schijn van godvruchtigheit en godsdienst: en hoewel de nederslachtigheit rechtstrijdig tegen de verwaantheit is, zo is echter de nederslachtige naast aan de verwaande. Bezie het Byvoegsel van de zevenënvijftigste Voorstelling in 't vierde deel.
23. Wijders, de schaamte is ook behulpsaam tot d' eendracht, maar alleenlijk in die dingen, de welken niet konnen bedekt of geheim gehouden worden. Wijders, dewijl de schaamte zelve zeker slach van droefheit is, zo behoort zy niet tot het gebruik der reden.
24. D' andere hartstochten van droefheit tegens de menschen worden regelrecht tegen de gerechtigheit, billijkheit, eerbaarheit, godvruchtigheit en godsdienst gestelt. En hoewel d'euvelneming een schijn van billijkheit schijnt te vertonen, zo leeft men echter zonder wet in die plaats, daar aan yder geöorloft is van eens anders werken t' oordeelen, en zijn eige, of eens anders recht te verdedigen.
25. De zedigheit, dat is de begeerte van den menschen te behagen, de welke door de reden word bepaalt, word tot de godvruchtigheit betrokken en toegepast; gelijk wy in het eerste Byvoegsel van de zevenëndartigste Voorstelling in het vierde deel gezegt hebben. Maar indien zy uit hartstocht voortkoomt, zo is zy Roemzucht, of een begeerte, door de welke de menschen deurgaans, door een valsche vertoning van godvruchtigheit, tweedracht en beroerten verwekken. Want de geen, die d' anderen met raat of daat begeert te helpen, om gezamentlijk het opperste goet te genieten, zal eerder trachten dat zy hem beminnen, dan dat zy zich over hem verwonderen. Hy zal ook niet trachten dat zijn wetenschap naar hem genoemt word, of uit hem haar benaming heeft, noch ook volstrektelijk enige oorzaken tot Nijt geven. Wijders, in de gemene redenen zal hy zich hoeden van de gebreken der menschen te vertonen, en betrachten dat hy niet, dan schaarschelijk, van 't menschelijk onvermogen spreekt; maar bredelijk van de menschelijke deucht, van 't menschelijk vermogen, en door welke middel men kan uitwerken dat de menschen dus niet uit vrees, of uit afkeer, maar, door de hartstocht van blijschap alleen bewogen, naar 't voorschrift van de reden, zo veel als hen mogelijk is, zullen pogen te leven.
26. Behalven de menschen kennen wy niets bezonder in de natuur, met welks geest wy ons konnen verblijden, en dat wy door vrientschap, of door zeker slach van gemeenschap aan ons voegen. Dieshalven, de reden van onze nuttigheit verëischt niet dat wy al 't geen, 't welk, behalven de menschen, in de natuur is, bewaren; maar leert aan ons het zelfde, naar zijn verscheide gebruik, te behouden, te vernietigen, of op alderhande wijzen tot onz gebruik bequaam te maken.
27. De voornaamste nuttigheit, die wy uit de dingen krijgen, de welken buiten ons zijn, is, behalven d'ervarentheit, en kennis, die wy hier uit verkrijgen, dat wy de zelfden waarneemen, en uit deze in andere vormen veränderen, de behouding van 't lighaam: en om deze oorzaak zijn voornamelijk die dingen nut, de welken het lighaam in dier voegen konnen voeden en onderhouden, dat alle des zelfs delen hun plicht recht en wel konnen waarneemen. Want hoe het lighaam bequamer is om op veelderhande wijzen aangedaan te konnen worden, en d'uitterlijke dingen op veelderhande wijzen aan te doen, hoe de ziel ook bequamer is om te denken. Bezie d'acht- en negenëndartigste Voorstelling van 't vierde deel. Maar van deze slach schijnen 'er zeer weinig dingen in de natuur te wezen. Dieshalven, om het lighaam, gelijk verëischt is, te voeden, is het nootzakelijk veel voedselen van verscheide natuur te gebruiken. Want het menschelijk lighaam is uit veel delen van verscheide natuur te zamen gezet, die gedurig en verscheide voedsel behoeven, op dat het geheel lighaam even bequaam tot alle de dingen zou zijn, die uit zijn natuur konnen volgen, en by gevolg op dat de ziel ook even bequaam zou wezen om veel dingen te bevatten.
28. Maarom deze dingen te verkrijgen, zijn naauwelijks yders krachten genoechsaam, 't en zy de menschen aan malkander behulpsaam zijn. Doch het gelt heeft het gerijf van alle dingen ingebracht; en hier uit is 't gesproten dat des zelfs beeltenis de geest van 't gemeen volk gemenelijk meest inneemt: dewijl men naauwelijks enig slach van blijschap kan inbeelden, 't en zy het denkbeelt van 't gelt, als d'oorzaak, daar by verzelt is.
29. Doch dit is alleenlijk een zonde van de genen, die niet uit behoefte, noch uit nootzakelijkheit, maar om dat zy de gewinkunsten geleert hebben, door de welken zy zich heerlijk vertonen, naar gelt trachten. Voorts, zy voeden het lighaam volgens de gewoonte, maar schaarschelijk, om dat zy menen dat zy zo veel van hun goederen verliezen, als zy tot behoudenis van hun lighaam besteden. Maar de genen, die 't waar gebruik van 't gelt kennen, en de maat der rijkdommen alleenlijk naar de behoefte meten, leven met weinig vernoegt.
30. Dewijl dan die dingen, de welken tot dienst van de delen des lighaams strekken, op dat zy hun ampt zouden uitvoeren, goet zijn, en de blijschap hier in bestaat, dat het vermogen van de mensch, voor zo veel hy uit ziel en lighaam te zamen gezet is, geholpen, of vermeerdert word; zo zijn alle die dingen goet, de welken blijschap aanbrengen. Doch dewijl de dingen, in tegendeel, niet met dit ooggemerk werken, op dat zy ons met blijschap zouden aandoen, en ook niet op dat der zelfder vermogen van te werken naar onze nuttigheit gematigt zou worden, en eindelijk, dewijl de blijschap deurgaans voornamelijk op een enig gedeelte des lighaams betrokken en toegepast word, zo hebben deurgaans ('t en zy 'er de reden en wakkerheit bykomen) de hartstochten van blijschap overmaat, gelijk ook by gevolg de begeerten, die daar uit voortkomen: daar noch bykoomt, dat wy volgens onze hartstocht, dat voornamentlijk achten, 't welk tegenwoordiglijk zoet is, en d'aanstaande dingen niet met gelijke hartstocht konnen schatten. Bezie het Byvoegsel van de vierënveertigste, en het Byvoegsel van de zestigste Voorstellingen in 't vierde deel.
31. Het waangeloof, in tegendeel, schijnt het geen, dat droefheit aanbrengt, voor goet te stellen, en dat voor quaat, 't welk blijschap meêbrengt. Maar, gelijk wy alreê gezegt hebben, (bezie het Byvoegsel van de vijfënveertigste Voorstelling in 't vierde deel) niemant, dan de nijdige, verheugt zich over mijn onvermogen, en ongemak. Want hoe wy van grooter blijschap aangedaan worden, hoe wy tot groter volmaaktheit overgaan, en by gevolg zo veel te meer aan de goddelijke natuur deelachtig zijn. De blijschap, die door de ware reden van onze nuttigheit gematigt word, kan ook nooit quaat wezen. In tegendeel, de geen, die door vrees geleid word, en het goede doet, om het quade te schuwen, word niet door reden geleid.
32. Maar het menschelijk vermogen is zeer engelijk bepaalt, en word van 't vermogen der uitwendige oorzaken onëindiglijk overtroffen: en dieshalven hebben wy geen volstrekte macht om de dingen, die buiten ons zijn, tot onz gebruik te schikken. En echter zullen wy de dingen, die ons tegen 't geen overkomen, 't welk de reden van onze nuttigheit verëischt, gelijkmoediglijk verdragen, zo wy meêwustig zijn dat wy onze plicht hebben voltrokken, en dat het vermogen, 't welk wy hebben, zich niet zo wijt heeft konnen uitstrekken, dat wy hen konden schuwen, en eindelijk dat wy een deel van de gehele natnur zijn, welker ordening wy volgen. Indien wy dit klarelijk en onderscheidelijk verstaan, zo zal dat deel van ons, 't welk door 't verstant bepaalt word, dat is het beste deel van ons, gantschelijk daar in gerust wezen, en in deze gerustheit pogen te blijven. Want voor zo veel als wy verstaan niets te begeren dan 't geen, dat nootzakelijk is, en ook niet volstrektelijk, dan in 't ware, gerust konnen zijn, en dieshalven, voor zo veel als wy deze dingen recht verstaan, voor zo veel koomt de poging van onz beste deel met d' ordening van de gehele natuur overëen. Einde van 't vierde Deel.

What I have said in this Part concerning the right way of life has not been arranged, so as to admit of being seen at one view, but has been set forth piece-meal, according as I thought each Proposition could most readily be deduced from what preceded it. I propose, therefore, to rearrange my remarks and to bring them under leading heads.

1. All our endeavours or desires so follow from the necessity of our nature, that they can be understood either through it alone, as their proximate cause, or by virtue of our being a part of nature, which cannot be adequately conceived through itself without other individuals.
2. Desires, which follow from our nature in such a manner, that they can be understood through it alone, are those which are referred to the mind, in so far as the latter is conceived to consist of adequate ideas: the remaining desires are only referred to the mind, in so far as it conceives things inadequately, and their force and increase are generally defined not by the power of man, but by the power of things external to us: wherefore the former are rightly called actions, the latter passions, for the former always indicate our power, the latter, on the other hand, show our infirmity and fragmentary knowledge.
3. Our actions, that is, those desires which are defined by man's power or reason, are always good. The rest may be either good or bad.
4. Thus in life it is before all things useful to perfect the understanding, or reason, as far as we can, and in this alone man's highest happiness or blessedness consists, indeed blessedness is nothing else but the contentment of spirit, which arises from the intuitive knowledge of God: now, to perfect the understanding is nothing else but to understand God, God's attributes, and the actions which follow from the necessity of his nature. Wherefore of a man, who is led by reason, the ultimate aim or highest desire, whereby he seeks to govern all his fellows, is that whereby he is brought to the adequate conception of himself and of all things within the scope of his intelligence.
5. Therefore, without intelligence there is not rational life: and things are only good, in so far as they aid man in his enjoyment of the intellectual life, which is defined by intelligence. Contrariwise, whatsoever things hinder man's perfecting of his reason, and capability to enjoy the rational life, are alone called evil.
6. As all things whereof man is the efficient cause are necessarily good, no evil can befall man except through external causes; namely, by virtue of man being a part of universal nature, whose laws human nature is compelled to obey, and to conform to in almost infinite ways.
7. It is impossible, that man should not be a part of nature, or that he should not follow her general order; but if he be thrown among individuals whose nature is in harmony with his own, his power of action will thereby be aided and fostered, whereas, if he be thrown among such as are but very little in harmony with his nature, he will hardly be able to accommodate himself to them without undergoing a great change himself.
8. Whatsoever in nature we deem to be evil, or to be capable of injuring our faculty for existing and enjoying the rational life, we may endeavour to remove in whatever way seems safest to us; on the other hand, whatsoever we deem to be good or useful for preserving our being, and enabling us to enjoy the rational life, we may appropriate to our use and employ as we think best. Everyone without exception may, by sovereign right of nature, do whatsoever he thinks will advance his own interest.
9. Nothing can be in more harmony with the nature of any given thing than other individuals of the same species; therefore (cf. vii.) for man in the preservation of his being and the enjoyment of the rational life there is nothing more useful than his fellow-man who is led by reason. Further, as we know not anything among individual things which is more excellent than a man led by reason, no man can better display the power of his skill and disposition, than in so training men, that they come at last to live under the dominion of their own reason.
10. In so far as men are influenced by envy or any kind of hatred, one towards another, they are at variance, and are therefore to be feared in proportion, as they are more powerful than their fellows.
11. Yet minds are not conquered by force, but by love and high-mindedness.
12. It is before all things useful to men to associate their ways of life, to bind themselves together with such bonds as they think most fitted to gather them all into unity, and generally to do whatsoever serves to strengthen friendship.
13. But for this there is need of skill and watchfulness. For men are diverse (seeing that those who live under the guidance of reason are few), yet are they generally envious and more prone to revenge than to sympathy. No small force of character is therefore required to take everyone as he is, and to restrain one's self from imitating the emotions of others. But those who carp at mankind, and are more skilled in railing at vice than in instilling virtue, and who break rather than strengthen men's dispositions, are hurtful both to themselves and others. Thus many from too great impatience of spirit, or from misguided religious zeal, have preferred to live among brutes rather than among men; as boys or youths, who cannot peaceably endure the chidings of their parents, will enlist as soldiers and choose the hardships of war and the despotic discipline in preference to the comforts of home and the admonitions of their father: suffering any burden to be put upon them, so long as they may spite their parents.
14. Therefore, although men are generally governed in everything by their own lusts, yet their association in common brings many more advantages than drawbacks. Wherefore it is better to bear patiently the wrongs they may do us, and to strive to promote whatsoever serves to bring about harmony and friendship.
15. Those things, which beget harmony, are such as are attributable to justice, equity, and honourable living. For men brook ill not only what is unjust or iniquitous, but also what is reckoned disgraceful, or that a man should slight the received customs of their society. For winning love those qualities are especially necessary which have regard to religion and piety (cf. IV. xxxvii. notes. i. ii.; xlvi. note; and lxxiii. note).
16. Further, harmony is often the result of fear: but such harmony is insecure. Further, fear arises from infirmity of spirit, and moreover belongs not to the exercise of reason: the same is true of compassion, though this latter seems to bear a certain resemblance to piety.
17. Men are also gained over by liberality, especially such as have not the means to buy what is necessary to sustain life. However, to give aid to every poor man is far beyond the power and the advantage of any private person. For the riches of any private person are wholly inadequate to meet such a call. Again, an individual man's resources of character are too limited for him to be able to make all men his friends. Hence providing for the poor is a duty, which falls on the State as a whole, and has regard only to the general advantage.
18. In accepting favours, and in returning gratitude our duty must be wholly different (cf. IV. lxx. note; lxxi. note).
19. Again, meretricious love, that is, the lust of generation arising from bodily beauty, and generally every sort of love, which owns anything save freedom of soul as its cause, readily passes into hate; unless indeed, what is worse, it is a species of madness; and then it promotes discord rather than harmony (cf. III. xxxi. Coroll.).
20. As concerning marriage, it is certain that this is in harmony with reason, if the desire for physical union be not engendered solely by bodily beauty, but also by the desire to beget children and to train them up wisely; and moreover, if the love of both, to wit, of the man and of the woman, is not caused by bodily beauty only, but also by freedom of soul.
21. Furthermore, flattery begets harmony; but only by means of the vile offence of slavishness or treachery. None are more readily taken with flattery than the proud, who wish to be first, but are not.
22. There is in abasement a spurious appearance of piety and religion. Although abasement is the opposite to pride, yet is he that abases himself most akin to the proud (IV. lvii. note).
23. Shame also brings about harmony, but only in such matters as cannot be hid. Further, as shame is a species of pain, it does not concern the exercise of reason.
24. The remaining emotions of pain towards men are directly opposed to justice, equity, honour, piety, and religion; and, although indignation seems to bear a certain resemblance to equity, yet is life but lawless, where every man may pass judgment on another's deeds, and vindicate his own or other men's rights.
25. Correctness of conduct (modestia), that is, the desire of pleasing men which is determined by reason, is attributable to piety (as we said in IV. xxxvii. note. i.). But, if it spring from emotion, it is ambition, or the desire whereby, men, under the false cloak of piety, generally stir up discords and seditions. For he who desires to aid his fellows either in word or in deed, so that they may together enjoy the highest good, he, I say, will before all things strive to win them over with love: not to draw them into admiration, so that a system may be called after his name, nor to give any cause for envy. Further, in his conversation he will shrink from talking of men's faults, and will be careful to speak but sparingly of human infirmity: but he will dwell at length on human virtue or power, and the way whereby it may be perfected. Thus will men be stirred not by fear, nor by aversion, but only by the emotion of joy, to endeavour, so far as in them lies, to live in obedience to reason.
26. Besides men, we know of no particular thing in nature in whose mind we may rejoice, and whom we can associate with ourselves in friendship or any sort of fellowship; therefore, whatsoever there be in nature besides man, a regard for our advantage does not call on us to preserve, but to preserve or destroy according to its various capabilities, and to adapt to our use as best we may.
27. The advantage which we derive from things external to us, besides the experience and knowledge which we acquire from observing them, and from recombining their elements in different forms, is principally the preservation of the body; from this point of view, those things are most useful which can so feed and nourish the body, that all its parts may rightly fulfil their functions. For, in proportion as the body is capable of being affected in a greater variety of ways, and of affecting external bodies in a great number of ways, so much the more is the mind capable of thinking (IV. xxxviii., xxxix.). But there seem to be very few things of this kind in nature; wherefore for the due nourishment of the body we must use many foods of diverse nature. For the human body is composed of very many parts of different nature, which stand in continual need of varied nourishment, so that the whole body may be equally capable of doing everything that can follow from its own nature, and consequently that the mind also may be equally capable of forming many perceptions.
28. Now for providing these nourishments the strength of each individual would hardly suffice, if men did not lend one another mutual aid. But money has furnished us with a token for everything: hence it is with the notion of money, that the mind of the multitude is chiefly engrossed: nay, it can hardly conceive any kind of pleasure, which is not accompanied with the idea of money as cause.
29. This result is the fault only of those, who seek money, not from poverty or to supply their necessary wants, but because they have learned the arts of gain, wherewith they bring themselves to great splendour. Certainly they nourish their bodies, according to custom, but scantily, believing that they lose as much of their wealth as they spend on the preservation of their body. But they who know the true use of money, and who fix the measure of wealth solely with regard to their actual needs, live content with little.
30. As, therefore, those things are good which assist the various parts of the body, and enable them to perform their functions; and as pleasure consists in an increase of, or aid to, man's power, in so far as he is composed of mind and body; it follows that all those things which bring pleasure are good. But seeing that things do not work with the object of giving us pleasure, and that their power of action is not tempered to suit our advantage, and, lastly, that pleasure is generally referred to one part of the body more than to the other parts; therefore most emotions of pleasure (unless reason and watchfulness be at hand), and consequently the desires arising therefrom, may become excessive. Moreover we may add that emotion leads us to pay most regard to what is agreeable in the present, nor can we estimate what is future with emotions equally vivid. (IV. xliv. note, and lx. note.)
31. Superstition, on the other hand, seems to account as good all that brings pain, and as bad all that brings pleasure. However, as we said above (IV. xlv. note), none but the envious take delight in my infirmity and trouble. For the greater the pleasure whereby we are affected, the greater is the perfection whereto we pass, and consequently the more do we partake of the divine nature: no pleasure can ever be evil, which is regulated by a true regard for our advantage. But contrariwise he, who is led by fear and does good only to avoid evil, is not guided by reason.
32. But human power is extremely limited, and is infinitely surpassed by the power of external causes; we have not, therefore, an absolute power of shaping to our use those things which are without us. Nevertheless, we shall bear with an equal mind all that happens to us in contravention to the claims of our own advantage, so long as we are conscious, that we have done our duty, and that the power which we possess is not sufficient to enable us to protect ourselves completely; remembering that we are a part of universal nature, and that we follow her order. If we have a clear and distinct understanding of this, that part of our nature which is defined by intelligence, in other words the better part of ourselves, will assuredly acquiesce in what befalls us, and in such acquiescence will endeavour to persist. For, in so far as we are intelligent beings, we cannot desire anything save that which is necessary, nor yield absolute acquiescence to anything, save to that which is true: wherefore, in so far as we have a right understanding of these things, the endeavour of the better part of ourselves is in harmony with the order of nature as a whole.